Dawny Toruń. Historia i rzemiosło artystyczne 1233-1793

Ekspozycja na parterze zachodniego skrzydła Ratusza, w gotyckim wnętrzu dawnych sukiennic, ma na celu ukazanie dziejów Torunia od lokacji Starego (1233 r.) i Nowego Miasta (1264 r.) począwszy, po ostatnie lata samodzielności w XVIII w., ze szczególnym uwzględnieniem działalności toruńskich rzemieślników, kształtujących pomyślność miasta w ciągu wieków. Różnorodności prezentowanych zagadnień odpowiada bogactwo materiału zabytkowego: od wyrobów rzemieślniczych z okresu średniowiecza i czasów nowożytnych, poprzez liczne pamiątki cechowe, fragmenty i detale architektoniczne. Karpacz noclegi zaprasza.

W tematykę toruńską wprowadzają dwie XVIII-wieczne panoramy miasta, stanowiące cenne źródło informacji ikonograficznych. W 1233 r. Toruń (wspólnie z Chełmnem) otrzymał przywilej lokacyjny z szerokimi uprawnieniami samorządowymi. Powołane zostały władze, powstała kancelaria i pojawiła się konieczność uwierzytelniania wystawianych dokumentów pieczęciami miasta. Wśród eksponatów znajduje się nie tylko kilka rekonstrukcji dawnych pergaminów, ale i trzy najstarsze tłoki pieczętne Torunia.

Tłok pierwszej toruńskiej pieczęci prawdopodobnie zaginął; jego odcisk zachował się przy dokumencie z 1262 r.  W roku 1264, na mocy odrębnego przywileju, założono Nowe Miasto Toruń, które aż do czasu połączenia obu miast (1454 r.) również miało własny samorząd, kancelarię i pieczęcie z własnym herbem. W zbiorach Muzeum zachowały się tłoki pieczętne obu Miast; najstarsze z nich to tłok tzw. pieczęci Maryjnej i pieczęci Świętojańskiej, oba ze Starego Miasta, a także reprezentujący Nowe Miasto tłok pieczęci z wyobrażeniem drewnianej wieży strażniczej między tarczami krzyżackimi i gwiazdami. Jest to mosiężna płytka z napisem w otoku, pochodząca z końca XVIII w. Jedyny egzemplarz z takim wizerunkiem pieczęci występuje przy dokumencie z 1338 r.

Z wymienionych pieczęci staromiejskich najstarszy jest tłok pieczęci Maryjnej. Przedstawiona jest na nim Madonna z Dzieciątkiem, siedząca na tronie pomiędzy wieżami. Tłok powstał ok. 1280-1305 r.; jest to płytka mosiężna wygrawerowana prawdopodobnie przez złotnika toruńskiego, który wzorował się na pieczęci znaneJ z 1262 r. Pieczęci wykonane tłokiem Maryjnym pojawiają się w 1305 r.; jedna z nich znajduje się m. in. przy dokumencie I traktatu toruńskiego z 1411 r., a najpóźniejsza występuje jeszcze w 1938 r.

Tłok pieczęci Świętojańskiej pochodzi z 1. połowy XVI w. Jest to płytka z mosiądzu, na której widnieje wizerunek św. Jana Chrzciciela. Tłokiem tym pieczętowano od 1339 r., także  dokumenty o znaczeniu międzynarodowym, czego przykładem może być II traktat toruński z 1466 r.

 

Najdawniejsze dzieje miasta ilustrują, m. in. pozyskane z wykopalisk, przedmioty codziennego użytku oraz ciekawe malowidła: Przybycie Krzyżaków na ziemię chełmińską, z 1714 r. – dosłowna ilustracja tekstu XIV-wiecznej kroniki Piotra z Dusburga, który przedstawia pierwszą twierdzę Toruń „założoną na dębie” i jej krzyżacką obronę przed Prusami;  Rekonstrukcja zamku krzyżackiego Waltera Zieglera, ukazująca domniemany wygląd zamku konwentualnego, zburzonego przez toruńskich mieszczan w 1454 r. Wydarzenie to zapoczątkowało wojnę 13-letnią z zakonem. Na wystawie eksponowane są najcenniejsze zachowane detale architektoniczne z zamku oraz narzędzia, których niegdyś użyto do jego zburzenia. Teren zamkowych ruin stanowi szczególnie ciekawe miejsce poszukiwań dla archeologów, gdyż przez długie lata traktowany był przez toruńskich mieszczan jako swoiste „wysypisko śmieci”. Przedmioty niepotrzebne i wzgardzone przed wiekami dziś są znakomitym źródłem wiedzy o życiu codziennym i kulturze materialnej mieszkańców dawnego Torunia.

Pierwszy niewielki oddział Krzyżaków (jak ich nazywano w Polsce), pod wodzą Hermana Balka, mistrza krajowego, przybył na Kujawy dopiero w 1230 r.  W 1231 r. Krzyżacy przeprawili się przez Wisłę do ziemi chełmińskiej, zajętej przez Prusów, a w 1233 r. rozpoczęli podbój Prus, który prowadzili wzdłuż Wisły i Zalewu Wiślanego. Opanowując teren Krzyżacy wykorzystywali pruskie umocnienia (grody) i wznosili własne;  przy nich tworzyły się zalążki miast. Na ziemi chełmińskiej prawa miejskie najwcześniej otrzymały Chełmno i Toruń (1233 r.) oraz Radzyń (1234 r.). Grody obsadzane konwentami stawały się ośrodkami administracyjnymi państwa – komturiami.

Pierwszy murowany zamek zaczęli Krzyżacy wznosić w Toruniu obok miasta, ok. 1236 r., początkowo z kamieni polnych. Przetrwał fragment takiego muru z krenelażem w pobliżu strugi na przedzamczu, naprzeciw starego młyna zamkowego. Najwcześniejsze wzmianki źródłowe o budowie zamku w Toruniu pochodzą z 1255 i 1263 r. i dotyczą zamku głównego – na planie podkowy zamkniętej od strony Wisły długim budynkiem, w którym na piętrze mieściły się kaplica, refektarz i dormitorium. Budowę siedziby konwentu rozpoczęto ok. 1255 r.; później w zamkniętym obwodzie obronnym wznoszono wspomniany budynek, ukończony ok. 1280 r. W latach 1320-1340 powstał drugi, krótszy budynek wschodni z krużgankami, mieszczący kapitularz. Wówczas też wybudowano wolnostojącą, ośmioboczną wieżę na dziedzińcu i dobudowano wieżę ustępową, tzw. gdanisko. Zlokalizowano ją na przedzamczu nad strugą, łącząc gankiem z piętrem zamku. Na zewnątrz zamku został w tym czasie ukończony drugi, niższy obwód muru, tworzący obronny pas terenu, zwany parchamem, przedzielony w kilku miejscach poprzecznymi murami. Nieregularny plan zamku wysokiego z dwoma skrzydłami, był typowy dla wczesnych realizacji krzyżackich na ziemi chełmińskiej i w Prusach (np. Bierzgłowo, Bałga). Zamki z 4. ćw. XIII w. i w 1. poł. XIV w. – siedziby konwentów  – miały już plan regularny, z prostokątnym dziedzińcem i czterema skrzydłami.

Pomieszczenia reprezentacyjne zamku toruńskiego, łącznie z krużgankiem górnym, miały bogate wyposażenie architektoniczne, szczególnie kaplica (1270-1280) i kapitularz wraz z krużgankiem (1320-1340). Pomieszczenia zdobił rysunek sklepień, posadzki i portale.  Krużganki przykryto sklepieniem przeskokowym, a kapitularz – gwiaździstym; w pomieszczeniu tym użyto większej ilości elementów wykonanych ze sztucznego kamienia.